Yargı sistemleri, yüzyıllardır insan vicdanı, kanunlar ve prosedürlerle işleyen karmaşık mekanizmalardır. Ancak son yıllarda, yapay zekanın (YZ) yükselişiyle birlikte, bu geleneksel yapılar büyük bir dönüşüm yaşıyor.
YZ, dava dosyalarını analiz etmekten, yasal araştırmaları otomatikleştirmeye kadar birçok alanda verimliliği artırırken, “tarafsızlık” adı altında gizlenen tehlikeli önyargıları da gün yüzüne çıkarıyor. Bu tartışmanın en çarpıcı örneklerinden biri, Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılan COMPAS (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions) algoritmasıdır.
COMPAS, mahkemelerde bir sanığın yeniden suç işleme olasılığını değerlendirmek için kullanılan bir risk değerlendirme aracıdır. Bu algoritma, hakimin kefalet, ceza veya denetimli serbestlik kararlarını etkileyecek bir “risk puanı” oluşturur.
Her ne kadar amacı, insan önyargılarını ortadan kaldırmak olsa da, uygulamanın sonuçları tam tersini kanıtladı. ProPublica tarafından yapılan kapsamlı bir araştırma, COMPAS’ın ne kadar sorunlu olduğunu gözler önüne serdi.
ProPublica, Florida’daki 7.000’den fazla dava dosyasını inceleyerek, algoritmanın siyahi sanıkları yanlış bir şekilde “yüksek riskli” olarak etiketlemede beyaz sanıklara göre neredeyse iki kat daha fazla hata yaptığını ortaya koydu. Bunun tam tersine, aslında ileride suç işleyecek olan beyaz sanıklar ise daha sık “düşük riskli” olarak sınıflandırılıyordu.
Bu bulgular, YZ’nin eğitildiği verilerdeki mevcut toplumsal eşitsizlikleri ve tarihsel önyargıları nasıl öğrendiğini ve pekiştirdiğini gösteriyor. Bir algoritma, suç istatistiklerinin orantısız şekilde yüksek olduğu mahallelerdeki verilerle eğitildiğinde, bu önyargıları tekrar üretebilir.
Kara Kutu ve Hesap Verebilirlik Sorunu
COMPAS gibi sistemlerin yarattığı bir diğer temel sorun da “kara kutu” (black box) problemidir. Bu algoritmalar, kararlarını nasıl verdiklerine dair şeffaf bir açıklama sunmazlar. Bir hakim, bir kararın gerekçesini açıkça belirtmek zorundadır. Ancak, YZ bir risk değerlendirmesi sunduğunda, bu sonuca nasıl ulaştığına dair net bir gerekçe sağlamaz. Bu durum, sanığın kararı sorgulama ve kendini savunma hakkını zedeler.
Ayrıca, algoritmik bir hata sonucunda adaletsiz bir karar ortaya çıkarsa, bu hatadan kimin sorumlu tutulacağı belirsizleşir. YZ’yi geliştiren şirket mi, onu kullanan kurum mu, yoksa bizzat algoritmanın kendisi mi? Bu soruların cevabı, geleneksel hukuk sistemleri için tam bir bilmece haline geliyor.
Adaletin Kalbi: İnsani Dokunuş
Yapay zeka, hukuk sistemlerine hız ve verimlilik getirebilir, ancak adaletin temelini oluşturan insani nitelikleri asla yerine koyamaz. Empati, ahlaki muhakeme, takdir yetkisi ve bağlamsal anlayış, bir davanın bireysel koşullarını değerlendirmede hayati öneme sahiptir. Bir makine, bir insanın neden suç işlediğini veya hangi koşulların onu bu yola ittiğini tam olarak anlayamaz.
Hukuk uzmanları, YZ’nin insan yargısını tamamen değiştirmek yerine, onu desteklemesi gerektiğini vurguluyor. Yapay zeka, avukatların ve yargıçların rutin görevlerini üstlenirken, insani yargı sistemlerinin karmaşık, stratejik ve etik yönleri insanlara bırakılmalıdır.
COMPAS’ın hikayesi, teknolojinin adalet sistemine entegrasyonunun, yalnızca verimlilik değil, aynı zamanda eşitlik, şeffaflık ve hesap verebilirlik gibi temel ilkeler bağlamında da değerlendirilmesi gerektiğini gösteriyor. Adaletin ruhunu koruyarak ilerlemek, bu yeni teknolojik çağın en büyük meydan okumalarından biri olacaktır.
Collective Spark 